Την ίδια κατάπληξη ένιωσαν και πολλοί Τούρκοι επιστήμονες, αρχιτέκτονες, αρχαιολόγοι, ιστορικοί οι οποίοι είδαν από κοντά το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας να μετατρέπεται σε εργοτάξιο ενός γενικού έργου. Τα εν λόγω μηχανήματα συμμετέχουν σε εργασίες προστασίας και επισκευής του φέροντα οργανισμού της Μεγάλης Εκκλησίας, με ιδιαίτερη έμφαση στην ενίσχυση της ικανότητας του δομήματος να αναλαμβάνει επιτυχώς σεισμικές φορτίσεις. 
Οι φωτογραφίες απεικονίζουν μεγάλα οχήματα με βαρύ εξοπλισμό εισερχόμενα από την «Βασίλειο Πύλη» να κινούνται σε προσωρινό δάπεδο, πάνω στο υπάρχον, το οποίο κατά την επιστημονική επιτροπή αποτελεί ένα  πολυστρωματικό σύστημα προστασίας που αποτελείται από κετσέ (μάλλινο ύφασμα), άμμο, κόντρα πλακέ, ξύλινο σκελετό, XPS, ηχομονωτική στρώση, μεταλλική επικάλυψη, μέσω του οποίου θεωρείται ότι μεταφέρονται στο σταθερό μαρμάρινο δάπεδο μειωμένα τα φορτία λόγω κατανομής αυτών σε ολόκληρη την επιφάνεια του τεχνητού προσωρινού δαπέδου. Οι επιβαρύνσεις από τη χρήση βαρέων οχημάτων και τη λειτουργία τους ενδέχεται να μην είναι άμεσες αλλά σίγουρα είναι προσθετικές στο πέρασμα του χρόνου εξασθενίζοντας τον οργανισμό του μνημείου. Για την κατανόηση των εργασιών που πραγματοποιούνται θα έπρεπε οι πολλές απαιτούμενες μελέτες, γενικές και ειδικές, να είναι προσβάσιμες, εύκολα διαθέσιμες και να έχουν εγκριθεί από τους αρμόδιους Τουρκικούς και διεθνείς φορείς. Δίδεται η εντύπωση ότι αυτό δεν έχει συμβεί. Μια ιστορική αναδρομή κρίνεται απαραίτητη για την αντίληψη των δυσκολιών επέμβασης και κατανόησης του τρόπου που επιβάλλονται να γίνονται.
Ιστορία του Μνημείου
Η σημερινή Αγία Σοφία είναι η τρίτη κατά σειρά που κατασκευάστηκε στην ίδια θέση με τις προηγούμενες δύο.
Α) Συγκεκριμένα η πρώτη ήταν τρίκλιτη βασιλική με ισοπλατή νάρθηκα και ισοπλατές τετραμερές αίθριο στα δυτικά και έφερε υπερώα. Ανατολικά κατέληγε εκτός ορθογωνίου σε αψίδα εσωτερικά ημικύκλιο και εξωτερικά ημιεξάγωνο. Άρχισε να κατασκευάζεται από τον Μ. Κωνσταντίνο και εγκαινιάστηκε από τον διάδοχο και υιό του Κωνστάντιο το 360 μ.Χ. Καταστράφηκε από πυρκαγιά και στην θέση της ανεγέρθηκε η δεύτερη.

Β) Η επόμενη Βασιλική ήταν πεντάκλιτη με ισοπλατή νάρθηκα και τρίστωο ισοπλατές αίθριο η οποία κατέληγε ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα εκτός του ορθογωνίου της Βασιλικής. Έφερε υπερώα πάνω από τα κλίτη και τον νάρθηκα. Κατασκευάστηκε από τον Θεοδόσιο Β΄ το 415 μ.Χ. Καταστράφηκε κατά την στάση του Νίκα το 532 μ.Χ.
Γ) Η τελευταία Βασιλική οικοδομήθηκε περίπου στην θέση των προηγουμένων από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 532 μ.Χ, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Ανθέμιου από τις Τράλλεις και Ισίδωρου από την Μίλητο (μαθηματικών και μηχανοποιών). Είναι  για την εποχή του ένας επαναστατικός νεωτερισμός ο οποίος αποτελεί την αρχή της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής μετά το πέρας της Κωνσταντίνειας αρχιτεκτονικής και την ολοκλήρωση της Ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μία τρίκλιτη Βασιλική, σε  τύπο περίκεντρου κτιρίου, η οποία στο κέντρο της καλύπτεται με υπερυψωμένο τρούλο πάνω σε τετράγωνη απόληξη που στηρίζεται σε 4 ογκώδεις πεσσούς σε (καθαρές) αποστάσεις 31,00 μ. μεταξύ τους οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με υπερώα τόξα διαμέτρου 33,00 μ.  Ο τρούλος, διαμέτρου 33,00 μ. και ύψους 56,20 μ. στηρίζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα (παρωτίδες).

Τα σφαιρικά τρίγωνα είναι οι γωνίες της τετράγωνης βάσης του τρούλου οι οποίες καμπυλώνουν προς τα πάνω μέσα στον τρούλο και μεταφέρουν τα φορτία. Ο φέρων οργανισμός συμπληρώνεται με δύο μεγάλα ημιθόλια κατά τον μεγάλο άξονα, τέσσερα μικρά ημιθόλια που στηρίζονται στους μεγάλους και μικρούς πεσσούς και δύο ημικυλινδρικούς θόλους πάνω από τη βασιλική πύλη και από το Ιερό Βήμα. Ολόσωμοι κίονες ποικίλων υψών μεταφέρουν τα φορτία στο έδαφος μέσω της θεμελίωσης. Το σχέδιο συμπληρώνεται με την αψίδα του ιερού ανατολικά του ορθογωνίου ενώ δυτικά προστίθενται νάρθηκας και εξωνάρθηκας και μια μεγάλη υπαίθρια αυλή που περιβάλλεται από στοές.

Επισκευές και Αποκαταστάσεις των ζημιών από σεισμούς
Αναφέρονται μερικοί από τους πιο καταστρεπτικούς σεισμούς που προξένησαν σημαντικές βλάβες στον ναό:
1.    Σεισμοί του 553, 557, 559 μ.Χ. προκάλεσαν την κατάρρευση του ανατολικού τμήματος του τρούλου, την καταστροφή του Σκευοφυλακίου και του Ιερού. Το 562 μ.Χ. ο Ισίδωρος ο Νεότερος ανέλαβε την αποκατάσταση του ναού. Ο νέος τρούλος ανυψώθηκε κατά 6,50 μ. και οι πεσσοί ενισχύθηκαν με αντηρίδες.
2.    Σεισμός το 869 μ.Χ.: έγιναν επεμβάσεις στα τύμπανα του τρούλου και στα παράθυρα του.
3.    Σεισμοί στο διάστημα 989 - 995 μ.Χ.: επεμβάσεις στον τρούλο από τον Αρμένιο αρχιτέκτονα Trdat.
4.    Επί Μιχαήλ Η' του Παλαιολόγου (1261- 1282) ο ναός επισκευάστηκε και προστέθηκαν αντηρίδες στην νοτιοδυτική πλευρά. Το 1317 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ ενίσχυσε τον ναό κατασκευάζοντας 4 αντηρίδες στο βορειοανατολικό και βορειοδυτικό τμήμα.
5.    Σεισμός το 1346 προκάλεσε την κατάρρευση του ανατολικού τεταρτοσφαιρίου του τρούλου με ζημιές στο εσωτερικού του ναού.
6.    Το 1354 οι αρχιτέκτονες Γεώργιος Συναδινός Αστράς από την Μυτιλήνη και ο Giovanni Peralta από την Ιταλία επισκεύασαν το ανατολικό τεταρτοσφαίριο. 
7.    Κατά την περίοδο του Αμπντούλ Μεσίτ (1823- 1861) η Αγία Σοφία ανακαινίστηκε από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Gaspare και Giuseppe Fossati. Συγκεκριμένα, ο τρούλος το διάστημα 1847 - 1849 ενισχύθηκε με σιδερένιους δακτυλίους όπως και 13 κίονες που είχαν πάρει κλίση.
8.    O σεισμός του 1894 επέβαλλε επεμβάσεις οι οποίες άρχισαν να υλοποιούνται το 1910. Συγκεκριμένα έγινε συντήρηση και κάλυψη με  επίχρισμα των ψηφοθετημένων επιφανειών.
9.    Το 1926 ο τρούλος ενισχύθηκε πάλι με ένα σιδερένιο δακτύλιο και έγινε αντικατάσταση των φύλλων μολύβδου του τρούλου με νέα.
10.    Το 1932 λίγο πριν τη λειτουργία της ως Μουσείο έγινε μεγάλη συντήρηση των ψηφιδωτών.
11.    Σημαντική υπήρξε η συμμετοχή της Ελλάδος στη προστασία του μνημείου η οποία βασίστηκε στο πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ του πανεπιστημίου του Βοσπόρου, του πανεπιστημίου του Princeton και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) το οποίο υπογράφτηκε στις 19 Μαρτίου του 1994 και με ισχύ μέχρι το 2000. Στόχος του πρωτοκόλλου ήταν η αντισεισμική προστασία του μνημείου μέσω της έρευνας των υλικών και της ανάπτυξης συμβατών υλικών αποκατάστασης με παράλληλη έρευνα του ψηφιδωτού διακόσμου για την συντήρηση και ανάδειξη του.
Αποδεικνύεται ότι για να στέκεται το μνημείο και να αντέχει στις σεισμικές καταπονήσεις και στη φθορά του χρόνου και στις κλιματικές αλλαγές, η συντήρηση, η προστασία και η αποκατάσταση των ζημιών πρέπει να γίνεται συστηματικά και σε μικρά χρονικά διαστήματα καθόσον ισχυροί σεισμοί πλήττουν την Κωνσταντινούπολη κάθε περίπου 30 χρόνια. Έτσι το μνημείο στα 1500 χρόνια ζωής έχει δεχθεί μεγάλο αριθμό σεισμικών καταπονήσεων με μεγάλο μέγεθος και υψηλή ένταση και αρκετές βλάβες, η αποκατάσταση των οποίων επέβαλλε επισκευές, συμπληρώσεις και ανακατασκευές, οι οποίες χρονικά διέφεραν στα υλικά, στις τεχνικές κατασκευής, στη τεχνογνωσία και στην ποιότητα εκτέλεσης των έργων. Η ποικιλία των επεμβάσεων αυξάνει τις δυσκολίες και πολλαπλασιάζει την αναγκαιότητα συνεχούς, σταθερής διεπιστημονικής και παγκόσμιας μέριμνας. Ιδιαίτερα όταν το μνημείο ανήκει στο corpus της Παγκόσμιας Κληρονομιάς απαιτεί διαδικασίες διαφάνειας, δημοσιότητας και διεθνούς συνεννόησης.
Συγχρόνως, η ανυπολόγιστη ιστορική αξία του μνημείου καθιστά την προστασία και συντήρηση του μνημείου φροντίδα όχι μόνο της Τουρκικής κυβέρνησης αλλά και της παγκόσμιας πολιτιστικής κοινότητας. Ως μνημείο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς έχει γραφτεί στον κατάλογο της UNESCO και στον κατάλογο του World Monuments Watch που αφορά τα μνημεία με το μεγαλύτερο κίνδυνο. Η UNESCO, βάσει των συμβάσεων που έχει συνυπογράψει η Τουρκία, οφείλει να έχει λάβει πλήρη ενημέρωση, πλήρη τεχνικό φάκελο, πλήρη μελέτη επιπτώσεων (Heritage Impact Assessment) και να έχει στείλει επιτόπια αποστολή αξιολόγησης. Το ανωτέρω φαίνεται ότι δεν έχει συμβεί. Ακόμη γεννάται  το ερώτημα εάν έχει γνωμοδοτήσει για την είσοδο βαρέων μηχανημάτων στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας με τόσο εύθραυστο δάπεδο κάτω του οποίου  βρίσκονται παλαιότερες στρώσεις. Να ληφθεί υπόψη ότι κάτω από το σημερινό μαρμάρινο δάπεδα την Αγίας Σοφίας βρίσκονται μεγάλες δεξαμενές που δέχονται τα νερά της βροχής από τους τρούλους και θόλους όπως και φρέατα, στοές, κανάλια, αγωγοί και η θεμελίωση σε μεγάλο τμήμα της κάτοψης του τρίτου ναού,  των δύο προηγουμένων βασιλικών. 
Προβληματισμοί, Ανησυχίες, Υποψίες
Η βιασύνη με την οποία μεταφέρονται αυτοκίνητα, γερανοί, υλικά  και στήνονται οι 4 μεταλλικοί πυλώνες δημιουργούν βάσιμους προβληματισμούς, ανησυχίες και υποψίες για την ταχεία καταπόνηση του μνημείου λόγω και της αλλαγής του εσωτερικού μικροκλίματος και του περιβάλλοντος που δημιουργήθηκε από την μετατροπή της Αγίας Σοφίας από Μουσείο σε θρησκευτικό τέμενος - τζαμί, ζημιές οι οποίες αρχίζουν να παρουσιάζονται με ιδιαίτερη ένταση μετά το 2020.
Το νέο περιβάλλον, οι βαριές κρεμαστές κουρτίνες, τα επιδαπέδια παχιά χαλιά, το μεγάλο  χωρίς έλεγχο πλήθος των πιστών που προσεύχονται, οι μεγάλες διαφορές της θερμοκρασίας, η μεταβαλλόμενη υγρασία, ο αερισμός, η σκόνη, η προσαρμογή του ναού στις νέες επιβαρυμένες χρήσεις, φαίνεται ότι επιβαρύνουν σημαντικά  το μνημείο και ιδιαιτέρως τον τεράστιο κεντρικό τρούλο και τα ψηφιδωτά σε αυτό. Η  αποκατάσταση δε των ζημιών απαιτεί την κατασκευή υπερυψωμένου δαπέδου εργασίας, από προσωρινή μεταλλική κατασκευή, σε μεγάλο ύψος 43,50 μέτρων στηριζόμενο στους 4 πυλώνες. Εργασίες οι οποίες πρέπει να γίνονται  με τη χρήση ανθρωπίνων χεριών και όχι με βαρύ εξοπλισμό και  μηχανήματα  ενός εθνικού εργοταξίου.
Συμπέρασμα 
Για την Αγία Σοφία ο αρχιτεκτονικός τύπος που εφαρμόστηκε, οι καινοτομίες στον σχεδιασμό, η επιλογή της θέσης, οι εδραίοι όγκοι, τα υλικά δομής, ο στατικός φορέας, η αντοχή του στο χρόνο, η  μυστικιστική ατμόσφαιρα, το Θείο φως που διαρκώς εκπέμπει, όλα μαζί συνθέτουν ένα μνημείο που μεταδίδει σημασίες και μηνύματα που υπερβαίνουν την ορατή μορφή της κατασκευής του.
Δεν είναι η Αγία Σοφία ένα τέμενος, αλλά ένα Δαίδαλμα διεθνούς πολιτισμικής κυριότητας και μνήμης και θρησκευτικότητας και ακτινοβολίας και πολιτισμικής συνέχειας, ένας καθαγιασμένος τόπος που η οικουμένη δεν αποδέχεται ότι αντιμετωπίζεται με ευκαιριακή προχειρότητα και με όρους πολιτικής.
Συνεχής στόχος του Τουρκικού κράτους είναι η απομείωση της παγκόσμιας ακτινοβολίας της Αγίας Σοφίας και η υποβάθμιση και η μεταφορά του μνημείου σε περιορισμένο, Τουρκικό εθνικό πλαίσιο με θρησκευτικό χαρακτήρα, με εργαλεία τις συντηρήσεις και τις επισκευές. 
Έτσι στις μέρες μας η Αγία Σοφία δεν βιώνει απλώς μια τεχνική, απαιτούμενη επέμβαση στην οποία η διεθνής συνεργασία και εποπτεία φαίνεται να απουσιάζουν, αλλά μια πολιτική οικειοποίηση κατά την οποία η Τουρκία  δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με το ξένο παρελθόν της, με την αλλότρια κληρονομιά της. Ακόμη, δεν μπορεί να διαχειριστεί με όρους κατανόησης, και αντίληψης το τεράστιο αξιακό και  συμβολικό φορτίο που έχει κληρονομήσει. Απεναντίας συμπεριφέρεται στην κληρονομιά της  με πολιτική αυθαιρεσία, με προχειρότητα και με όρους επαναλαμβανόμενης κατάκτησης.

Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.